Адай қазақтары ешкімге бас имеген
Осыдан кейін қазақтар бұдан былай хан сайламады және 150 жылдан кейін мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін олар бүкіл өркениетті әлемде әдетке айналғандай, демократиялық президенттік басқару формасына көшті және егемендіктің бірінші басшысын сайлады. 1991 жылы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 1991-2019 Президент болды. 2019 жылы көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев Қазақстан Республикасының екінші Президенті болып сайланды. Ал басқа елдерде осы 33 жылдың ішінде президенттер бірнеше рет ауысып үлгерді.
Патшалық Ресей дәстүрлі хан атағын алып тастай отырып, оның пікірінше, «мүлдем қажетсіз» империяның көшпелілер арасындағы саяси ықпалы мен құқықтық нормаларын күшейтуді, жаңа әскери бекіністер мен шептер салу арқылы ұлан-ғайыр өлкені отарлауды күшейтуді көздеді. Санкт-Петербургтің юрисдикциясына кірмейтін шалғай аумақтарды бағындыру мақсаттарының бірі Маңғыстау түбегі болды.
Оны қазақ халқының атақты руларының бірі Адайлар алып жатты. Кейбір ғалымдар бұл тайпаның атауын тарихшы Геродот пен географ Страбон дай немесе дахи деп атаған көшпелі сақ-скиф халқынан шыққан деп есептейді. Дай / дах тайпасының немесе тайпаларының одағының өзіндік атауы үш ежелгі еңбекте айтылады: қасиетті «Авеста» кітабында, Ксеркс патшасының Персеполис жазбасында және грек тарихшысы Аррианның Александр Македонскийдің Шығысқа жорығы туралы еңбегінде. Біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңжылдықтың бірінші жартысынан бастап иран тілінде сөйлейтін дайлар Арал-Каспий аймағының ұлан-ғайыр кеңістігін шарлады.
Адай қазақтары Маңғыстаудан басқа Үстірт қыратының едәуір бөлігі, Бозашы түбегінде және Жем, Ойыл өзендеріне дейінгі ұлан-ғайыр аумақта да қоныстанған. Адайлар түрікмендер мен қалмақтарды ығыстырып, осы кең аумақты қоныстанды. Патша шенеуніктері адайларды «ең жабайы, дөрекі және жауынгер қырғыздардың» бірі деп санады. XIX ғасырдың ортасында ержүрек Адай руының саны 20 мыңнан 40 мың отбасына (шатырға) дейін жетті.
Адайлар алдымен Хиуа хандығына, содан кейін Ресейге бағынышты болды, бірақ олардың жоғарғы билігін мойындамады, ата-бабасының қасиетті дінін, мызғымас әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін табандылықпен ұстанды, бәрінен бұрын өздерінің ешкімнен тәуелсіздігін жоғары бағалады.
Олар көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен, егіншілікпен, тұрмыстық қолөнермен, жағалаудағы балық аулаумен, тұз өндірумен, көршілерімен айырбас саудасымен айналысты, шаруашылық қажеттіліктері үшін мұнай өндірді. Олар жасы мың жылдан асқан, бүгінде қазақ брендінің біріне айналған дала жылқыларының бірегей тұқымы аса жүйрік – Адай жылқысын өсірді. Бұл тұқымның жылқылары қарапайым және төзімді, ең қатал климаттық жағдайларға бейімделген, жылу мен ыстыққа шыдамды, тіпті тұзды теңіз суын іше алады.
Саяхатшы Г. С. Карелин XIХ ғасырдың ортасында «Адайлар әулетінен шыққан қырғыздар ешнәрсеге есеп бермей, толығымен тәуелсіздікте өмір сүреді» деп жазды. Хиуа мен Ресей арасындағы буферлік аймақта, олардан бірдей қашықтықта орналасқан адайлар олардың заңдарына бағынбады, алым-салық төлемеді, оларда Шыңғыс ханның ұрпақтары болған жоқ, Кіші жүз бен Хиуа билеушілерінің билігінен бас тартты. Оларды ата-бабасының атақты жауынгерлері мен билері басқарған.
Кіші жүз халқының Ресейге қарсы өз тәуелсіздігі үшін 300 жылғы күрестің жуан ортасында болды. Ресеймен болған үш жүз жыл соғыстың 48 жылын басқарған Әбілхайыр ханның сенімді жауынгерлерінің бірі Адайлар болды. Мүмкін оған көп жағдайда себеп болған Әбілхайырдың бәйбішесі Бопай Сүйіндік қызы сегіз арыс Адайдың Тобыш Табынай бөлігінің қызы еді...
Халық көсемдерінің басшылығымен отаршылдыққа қарсы көтерілістердің барлығына белсене қатысты. Мысалы, Сырым Датов, Жоламан Тіленшин, Исатай Тайманов және Махамбет Өтемісов, Есет Көтебаров, Асау Барак, Күлбарақ, Иса Тіленбаев, Әзберген Мұңайтпасов, Қайыпғали мен Ханғали Арыстанов және тағы басқаларының.
Адайлар әулетінің ең атақты көсемі батыр Сүйінқара Үргенішбай ұлының ерліктері туралы хабар Санкт-Петербургке жеткен. Адайлардың жүздеген, мыңдаған жауынгерлері олардың туының астында тұрып, туған жердің азаттығы үшін күресті. Орыс патшалары, Хиуа хандары, қалмақ тайшалары, орыс-казак атамандары мен түрікмен тайпаларының билеушілері адайлардың ең қыңыр әрі табанды ғни ата жауы болды.
Адайлар ежелгі көшпелі әдет-ғұрып құқығы нормаларын қасиетті түрде қорғап, өздерінің алыстағы ата-бабалары дайлар / дахтар мен массагеттердің ең жақсы қасиеттерін сақтап қалды, хиуандармен, түрікмендермен, ирандықтармен көптеген шайқастарда азаттық сүйгіш рухымен, батылдығымен және теңдесі жоқ ерлігімен ерекшеленді. Олар әскери даңқының шарықтау шегіне жеткенде ұлы композитор Құрманғазы қазақтың осы руына музыкалық шығарманы – атақты «Адай» күйін арнады.
Адайлардың қайсарлығы мен батылдығының арқасында мұнай мен газдың сансыз байлығы бар Маңғышлақтың ұлан-ғайыр аумағы бүгінде Қазақстан Республикасына тиесілі.
Дәл осы мақтан тұтатын адаевтердің ішінде бүкіл далаға әйгілі афоризм туған: «Аспанда Құдай, жердің асты мұнай, ортасында Адай. Танысаң Адайыңмын, танымасаң Құдайыңмын!» деген әзіл сөздер ел аузында қалып кеткен.
Жалғыз Адай емес Кіші жүз қазақтары жауынгерлігі мен ерліктері ерекше болды. Оған себеп Ресейге қарсы тұрған 300 жылдық соғыста көп тәжірибе жинаған елді Кіші жүздің қазағын жауға жібер деген қанатты сөздің қалғаны тегін емес. Орыс қазақ қатынасы тарихы қазақ халқының ұлт-азаттық соғысынан тұрады. Орыс казачьи отрядтарының жауыздығы мен зұлымдығынан жəне оған қазақ, елінің жанкешті, ел қорғап жанталасқан шайқастарынан тұрады... Қазақ елінің орыстарға қарсы жанкешті соғыстары патриотизм мен батырлықтың жəне ерліктің шыңы болғанын бұл күнде мақтанышпен айтудың орнына жасырып келе жатырмыз... Қазақ елінің атамекенін қорғаудағы ерліктері мен батырлығы туралы орыс зерттеушілері де көптеп жазды... Мысалы: «...Казахи Младшего жуза... отличались «диким, буйным, резко выраженным характером». В степи казах почти непобедим, говорили о них, а в ручной схватке физическая сила, ловкость владеть холодным оружием и управлять конем дают ему величайший перевес над царскими войсками...» (1) – деп, жалпы анықтамасын берген еді.
1. Казахско-русские отношения в ХVІІІ-ХІХ веках. – А. 1964. - стр. 300-301;
Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. – А., 1994. - стр. 72.
Даладағы тізгінсіз, жауынгер адайлар өз тәуелсіздігін барынша ұзақ сақтап, оны қолына қару алып қорғады. Олардың өткен тарихында ерлік парақтары көп болды, сол бір алыс жылдардағы кейбір оқиғаларды бүгінгі оқырманға жеткізгіміз келеді.
Орыс матростарын тұтқынға алған тарихи оқиға
Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатында «Каспий флотының 45-ші флот экипажы матростарының бір тобын қазақтардың тұтқынға алуы туралы іс» атты қызықты құжат сақтаулы. Бұл материалдардың мазмұны төмендегідей.
XIX ғасырдың 30-жылдарында Ресей Каспий теңізінің жағалауында нығайып келеді, мұнда Ново-Петровское және Ново-Александровское бекіністері салынуда, оларда Жеке Орынбор корпусының атқыштар батальондары, жүздеген атты Орал және Орынбор казактары, бекініс артиллериясы орналасқан. Негізгі базасы Астраханьда орналасқан Каспий әскери флотилиясының кемелері су мен азық-түлік қорын толықтыру үшін осы бекіністерге жүйелі түрде кіріп отырды.
Флотилияның міндеттеріне теңіз жағалауын, әртүрлі көпестерді, балықшылар мен тұзшыларды, теңіз сауда жолдарын қорғау, патша өкіміне ашық түрде бағынбау арқылы Орынбор облысының басшысына көп қиындық пен бас ауруын тудырған беймаза қазақ адайларды бақылау болды.
Каспий флотының 45-теңіз флоты экипажының №11 артиллериялық әскери-теңіз ротасының төрт зеңбіректі катер Астраханьнан әскери губернатордың бұйрығымен шықты. Астрахань өлкесінің тұрғындары теңіздің шығыс жағалауындағы Колпино бұрышына дейін орыс балық өсірушілерін қорғауға барды. 3 маусымда ол Долгов аралын тексеруге бір сұңқары бар төрт теңізші бар қайықты жіберіп, олар күтпеген жерден қазақ балықшыларымен екі қайықты кездестіреді. Өзара атыс болып, фальконет 15 атудан кейін үзіліп, матростар өз кемелеріне оралуға мәжбүр болды.
5 маусымда кеме командирі лейтенант Гусевтің өзі 10 қарулы матрос пен бір зеңбірегі бар үлкен қайықпен қазақтарды іздеуге шықты. Теңіз жағасын, оның таяз шығанақтары мен терең су қоймаларын жақсы білетін адай қазақтары орыс теңізшілерін тұзаққа түсіре алды. Жағаға жақын қазақтарды кездестіріп, Гусев олардың артынан қуа жөнелді. Үш қайыққа мінгендер кіреберісі тар бір шығанақтың қойнауына түсе бастады. Гусев қазақтар тұзаққа түсті деп шешіп, олардың соңынан таяз шығанаққа түсіп, жылдамдығын жоғалтып, маневр жасай алмай қалады. Бұл кезде адай жігіттері шығанақтан шығатын жолды жауып, қайықтарын суға толтырып батырып жіберді. Орыс матростарының теңізге қайтып оралу әрекетінің бәрі сәтсіз аяқталды, шығанақтың жартасты жағалауынан 200-ге жуық адам жеңіс айғайымен мылтықпен оқ жаудырды.
Командир Гусев батыл шешім қабылдады, қайықты зеңбірекпен суға батырып, жағаға қонып, орыс бекіністері орналасқан Түп-Қараған шығанағына қарай бет алды. 7 маусымда теңізшілер жағаға шығып, жолға шықты, бірақ қалың адайлардың қоршауында қалып, жағдайдың үмітсіздігін түсініп, қарсылықты тоқтатты. Гусевтің өзі, бір зеңбірекші, старшина және 12 матрос тұтқынға алынды. Шайқаста бір матрос қаза тапты, қайықты шабуылдаушылар тартып алып, тонап кетті. Дүниежүзілік әскери тарихта дала көшпенділерінің жаудың теңіз кемесін басып алып, оның экипажын қолға түсірген жалғыз оқиғасы болса керек. Бұл оқиғаны киноға түсіріп, блокбастерге айналдыруға болады.
Осындай адайлардың жанкешті қарсылықтары туралы Г.С.Карелин: «...Разбои на море, совершаемые в соседстве самой Астархани, слишком отважны для предприимчивости такого народа, каковы полудикие адаевские киргизы...» (2) деп жазғаны анық көрсетеді.
(2, Карелин Г.С. О разбоях на Каспийском море. – «Записки ИРГО по общей географии», т.Х, 1883, с. 158)
Теңізшілер, яғни орыс тұтқындары қазақ ауылында 20 күнге жуық болып, мал бағып, құдық қазып, ас әзірлеп, түрлі жұмыстар атқарды. Орыс теңізшілерінің айтуы бойынша, қазақтар оларға өте мейірімді, шыдамдылықпен тамақтандырған. Сонымен бірге адай жігіттері соғыстың жазылмаған заңына сүйенді: жау неғұрлым батыл болса, соғұрлым ол құрметке лайық саналы.
Ново-Александровский бекінісінің бастығы, әскери старшина Логинов адайлармен келіссөз жүргізуге кірісті. Қазақтар әрбір орыс теңізшісіне 8-10 қой, барлығы 240 бас, немесе 2400 сом ақша талап етті. Офицер Гусевті босату үшін олар қосымша 825 рубль, жалпы сомасы 3225 рубль талап етті. Үш апта бойы тараптар арасында ресейлік теңізшілерді босатудың шарттары туралы қызу келіссөздер болды. Шекара билігі оларды тез арада босатуды талап етіп, төлемақы төлеуден үзілді-кесілді бас тартты, әйтпесе түрлі жазалармен қорқытты. Қазақтар абдырап қалды: ақ патша шынымен де өз солдаттарының бостандығы үшін ештеңе шығарғысы келмегені аса аянышты жағдай екенін қазақтар көріп таңғалды. Ресей басшылары үшін адам тағдыры, яғни тұтқынға түскен солдаттарды сатып алуға қаражатын қимайтыны бұрыннан белгілі жағдай. Мысалы ХҮІІІ ғасырдың бірінші ширегіндегі Бухгольц экспедициясының жоңғарларға тұтқынға түскен бірнеше жүз солдатын бірнеше жыл қайтып алмады. Осы мәселе туралы кезінде И.Унковский өзінің жолжазбасында жазған еді.
Адайлар тіпті төлем сомасын азайтты, бірақ ресейлік тарап ешбір шартсыз теңізшілерді босатуға ештеңе бермейтінін ашық айтты...
Ақырында қазақтар Ресей жағының қыңырлығынан жалыққан көрінеді. Оларды небәрі 45 қой алып босатуды ұйғарды, яғни әрбір теңізшіні үш қойға бағалады. Сонымен қатар, осы уақыт бойы тұтқындар жыртқыштардың оңай олжасына айналуы мүмкін далаға қашып кетпеуі үшін оларды тамақтандырып, шәй суын беріп, күшті күзетпен ұстауға тура келді. 26 маусымда Ново-Петровский бекінісінің қолбасшысы бастаған орыс делегациясы келіп бақытсыз матростарды алып кетті...
Адайлар мен орыс теңізшілерінің қоштасуының әсерлі көрінісін елестетуге болады: көшпенділердің тұтқынында болған ұят пен масқара сезімімен араласқан матростардың қуанышы және тұтқындарды босатуға мәжбүр болған адайлардың наразылығы. Бейбітшілік жағдайында олар Хиуадағы құлдыққа тиімді түрде сатылуы мүмкін еді. (3) Оның үстіне қазақтар осы уақыт аралығында дос болған орыс теңізшілерін шығарып салу құрметіне мерекелік кеш ұйымдастырды. Орыс матростарының өздері «азаптаушыларға» ешқандай жеккөрінішті сезінбеді, өйткені бұл оқиға олар оралғаннан кейін Ресейде көптеген әңгімелердің арқауы болыпты.
Әміршілдік жүйеге қарсылық танытқан қанды көтерілістер
3. Кіші жүз қазақтары орыс тұтқындарын Хиуаға және Иранға апарып құлдыққа сатқаны тарихи шындық. Әсіресе мұндай жағдай Әбілхайыр (1685-1748 жж.) тұсында көп болды. Осы мәселе туралы талай зерттеушілер жазды. Сондай-ақ Әбілхайыр 1744-1748 жылдары Ресеймен достық қатынасқа сеніп, 1813 орыс тұтқындарын қайтып бергені туралы белгілі зерттеуші Рычков жазды. Сол Хиуа мен Иранға құлдыққа сатылған орыстардың ұрпақтары Иран, Хиуа, Хорезм және қарақалпақ халықтарында бүгінге дейін сақталған. Олар сары түсті еуропалықтарды меңзейді...
Қалай болғанда да, орыс теңізшілерін тұтқындау оқиғасы қантөгіссіз және өзара жауласусыз бейбіт түрде аяқталды. Ресей жағына көшпелілердің күш-қуатын қастерлеуге, олардың заңды мүдделерін ескеруге үйрететін жақсы сабақ болды. Адайлар өздерінің батылдығын, туған жерге сүйіспеншілігін, бостандық сүйгіш көшпенділерге қарсы патшалық жазалау шараларының түкке тұрғысыз екенін тағы бір рет дәлелдеді.
Біздің ойымызша, Кеңес заманындағы «Қырық бірінші», «Белое солнце пустыни» немесе «Кавказ тұтқыны» сияқты қызықты фильмдерден кем түспейтін «Адай тұтқыны» деп аталатын ерекше шытырман оқиғалы блокбастер фильм оқиғасының негізін құра алады.
Тағы бір қызық оқиға 30 жылдан кейін орын алды және 1868-1870 жылдардағы патша реформаларының енгізілуімен байланысты болды. Ол өлкенің жаңа аумақтық басқаруына бағытталған, қазақтардың үйреншікті рулық-тайпалық қатынастарын есепке алмаған, салық езгісінің күшеюі және империяның Қазақстандағы отарлау саясатының шиеленіскен кезі болды.
Маңғыстауда жаңа реформалар басқа облыстарға қарағанда кеш, тек 1870 жылдан бастап енгізілді, өйткені патшалық зорлық-зомбылық жасайтындар адайлардың қаһарынан қорықты, өйткені реформалар халық мүддесі ескерілмей, олармен кеңесусіз жүргізілді. «Адайлар жаңа лауазымды қабылдауға нашар дайындалды және бұл дер кезінде болған жоқ», – деп жазды жергілікті орыс әкімшілік шенеуніктерінің бірі.
Маңғыстау Орал облысының құрамына қосылып, Ново-Александровский бекінісінде «осы басқарманың маңайында көшіп-қонып жүрген халықты басқару» үшін арнайы Маңғышлақ полиция бөлімшесі құрылды. Пристав үшін облыстық әскери губернатор жергілікті қазақтарды басқару бойынша оның құқықтары мен міндеттерін анықтайтын арнайы нұсқаулық әзірледі. Маңғышлақ приставы және әскери отряд командирі болып подполковник Рукин тағайындалды.
«Уақытша ереженің» 245 бабында «қырғыздар әскерге шақырудан босатылады» деп көрсетілгенімен, олардан 3 сом көлік алымы алынды. Бұл әр шатырдан жылына алынып отырды. Ал шатырлардың есебі үш жыл сайын белгіленді. Нәтижесінде, соңғы екі жылда адай тұрғындарынан шатыр ақысының мөлшері 160 мыңнан 250 мың рубльге дейін өсті, бұл патша өкіметінің мұндай фискалдық саясатына бұқараның наразылығын тудырды. Бұл үкіметтің бейбіт көшпенділерге қатысты әділетсіздігі мен өлімге әкелетін қателіктерінің айқын мысалдарының бірі болды.
Алайда, Рукин халықтың қиын жағдайына қарамастан, жаңа салық тарифіне сәйкес 1869-1870 жылдардағы кибитка салығын дереу төлеуді талап етті. Мұндай ұятсыз талапқа ашуланған жергілікті қазақтар оны орындаудан үзілді-кесілді бас тартты. Адайлар көтерілісін басу үшін Рукинге көмекке 100 жайық (орал) казактары жіберілді, олармен бірге пристав 1870 жылы наурызда көтерілісшілерге қарсы жазалауға аттанды.
Старшина Иса Тіленбаевтың басшылығымен Ақтау тауының маңындағы Сартас алқабында көптеген көтерілісшілер Рукиннің 38 казак пен төрт офицерден тұратын жазалаушы отрядын қоршап алып, оларға қаруларын тастауды ұсынды, бірақ олар қабылдамады. Адайлардың басым күштерімен үш күнге созылған қиян-кескі шайқастан кейін орыс отряды жауға берілуге мәжбүр болды, ал отряд бастығы подполковник Рукин тұтқынға түсіп қалмау үшін өзін-өзі атып өлтіреді.
Табыстарымен шабыттанған көтерілісшілер Форт Ново-Александровскийге шабуыл жасады, бірақ гарнизоны әртүрлі калибрлі 20-дан астам зеңбірекпен қаруланған және қосымша екі жаяу әскер және жүз орал казактарымен күшейтілген бекіністерді басып ала алмады. Сөйтіп, патшалық Ресейдің жақсы қаруланған әскерлеріне қарсы күресте адай қазақтары тағы да ерекше ерлік, әскери ептілік, шеберлік көрсетті.
Қорытындылай келе, мынаны атап өткіміз келеді. Тарихқа көз жүгіртсек, кең-байтақ Қазақ мемлекеті бір-бірінен алшақ, бір-бірімен байланысы нашар аймақтардан тұратын, өзіндік ерекше табиғи-климаттық, физикалық жағынан ерекшеленетін үш тәуелсіз жүздің көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы конфедерациясының бір түрі болды. Олардың арасында географиялық, экономикалық, демографиялық және рулық айырмашылықтар болған. Батыс Қазақстан территориясы, оның құрамдас бөлігі Маңғыстау түбегі, қазір де негізінен сол батыр адайлардың ұрпақтары өмір сүріп жатқан жері де бұл жағынан ерекшеленеді.
Кіші жүз қазақтары бірінші болып 1731 жылы Ресей бодандығын қабылдады деп осы уақытқа дейін жалған айтылып келді... Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы 300 жыл соғысқан Кіші жүз қазақтарының ұлт-азаттық күрестің туын көтерген соңғы соғысы тек 1878 жылы біткен еді.
Ал кеңестік дәуірде Маңғыстау түбегінің халқы әкімшілік-әміршілдік жүйенің өрескел шектен шығуына бірнеше рет қарсы шықты. Барлығының есінде қалатын бір оқиға бар, ол 1929-1930 жылдардағы «Адай көтерілісі». Ауданда күштеп тәркілеуге, ұжымдастыруға және салық салуға қарсы халықтың жаппай наразылығы мен қоныс аударуы орын алды. «Адайды құтқару – адай халқының өз ісі» деген сөз сол кезде туды. Билікке бұл қағиданы қашанда есте сақтау керек.
1989 жылдың жазында Новый Өзенде (қазіргі Жаңаөзен) жергілікті қазақ мұнайшылары мен Солтүстік Кавказ республикаларынан келген вахта жұмысшылары арасында да ұлтаралық қақтығыстар болды. Олар кемсітушілікке қарсы ұрандармен өтіп, осы өңір тұрғындарының бөлшек сауда дүкендері мен ішімдік ішу орындарының тонауымен бірге жүрді. Бұл оқиға республикалық және жергілікті баспасөзде кеңінен жарияланды. Бірақ, өкінішке орай, билік тиісті қорытынды жасамады.
Қорыта келгенде, адайлардың жаугершілігі олардың ғасырлар бойы жаумыт (йомуд) түрікмендерінің ешкімнен кем емес соғысқұмар тайпаларымен көршілес өмір сүріп, адам мен малды басып алу үшін өз ауылдарына үздіксіз шабуыл жасауынан шыңдалған десе де болады. Сондықтан жергілікті қазақтар жауласушы көршілерінің шабуылына тойтарыс беруге, өз қанымен суарылған туған жерін қорғауға ұдайы дайындық жағдайында өмір сүрді.
Сондай-ақ адайлар мен жаумыттар арасындағы жауластық кезеңдері екі тайпаның одақтасып, отау құрған бейбіт заманға ұласқанын атап өткен жөн. Адайлардың бір ұрпағы әлі күнге дейін өздерін «түрікмен адаймыз» деп атайды. Сондай-ақ атақты ақын-трибун Махамбет Өтемісұлының бабаларының арасында ирандық түрікмендерден көшіп келгендердің болғаны белгілі.
Мұндай ұзаққа созылған жағдай олардың мінезіне, табиғи менталитетіне өз ізін қалдырмас еді. Бірақ қатаң климаттық жағдайлар мен жауынгер көршілерімен тұрақты өмір сүру үшін күрес жергілікті халықтың сыртқы қауіп-қатерлер мен ішкі қауіп-қатерлерге қарсы күшті, тәуелсіз сипаты мен ұйымшылдығын қалыптастырды.
Сондықтан қазіргі жергілікті басшылар, әсіресе басқа аймақтардан келгендер басшы кадрлар, өлкенің таңғажайып табиғи байлықтарын ғана емес, сонымен бірге бұл өлкенің тарихын, халықтың әлеуметтік-демографиялық құрылымын, тұрғындардың, әсіресе жастардың, тарихи психологиясы мен менталитетін де жақсы білуі керек. Адамдардың сеніміне ие бола білу, олармен тіл табыса білу, келісімге және ымыраға келу, халыққа жақын болу, олардың мүдделері мен қажеттіліктерімен өмір сүру керек. Сондай-ақ кадрларды іріктеу кезінде жергілікті және орталықтан және басқа өңірлерден жіберілетін басшылардың теңгерімін сақтау, мемлекеттік қызметке қол жеткізу үшін тең жағдайларды қамтамасыз ету қажет.
Сондай-ақ басшы кадрлардың гуманитарлық дайындығына, олардың өлке тарихын, өткені мен бүгінін, жергілікті жағдайларын, тұрмыс-тіршілігін, психологиясын, мәдениетін, рухани өмірін, фольклорын және басқа да ұлттық құндылықтарды нығайтуға ықпал ететін ерекшеліктерін біліп, оған ерекше маңызды көңіл бөлу қажет. Ол Орталық пен аймақтар арасындағы сенім және қоғамдағы тұрақтылық сақтау үшін керек.
2011 жылы Жаңаөзен мен Шетпе қалаларында болған қайғылы оқиға өңірлерге, әсіресе Орталықтан шалғай жатқан аймақтарға ерекше көңіл бөлуді қажет ететінін көрсетті. Олардың өмірлік маңызды мүдделеріне немқұрайлы қарау және тіпті елемеу күтпеген жағдайларға жеткізеді. Адамдардың өліміне әкеп соққан сол оқиғалардан кейін өзіне тән адами, тарихи, экономикалық және басқа да ерекшеліктері бар еліміздің ешбір өңірінде мұндай жағдайдың болмасына ешкім кепілдік бере алмайды.
Сондықтан, біздің ойымызша, Қазақстан Республикасының Өңірлік даму министрлігінің дербес құрылуы уақыт сындарына дер кезінде жауап берер еді. Орталықтан шалғай жатқан аумақтардың мәселелері толықтай ескеріліп, тез арада мемлекеттік деңгейде шешімін тапқан болар еді. Осы жерде Солтүстік және Шығыс Қазақстанды да ұмытпауымыз керек.
Қазақстан жер көлемі жағынан әлемде 9-орында деп мәз боламыз, ал халық саны бойынша (20 млн адам ғана) Шетелдердегі қандастарымызды қабылдау дұрыс жүріп жатқан жоқ. Оның есесіне Ресейден келетіндерге барлық жеңілдіктер жасалып отырғаны құпия емес... Бұл дұрыс емес.
Мұрат ӘБДІРОВ,
тарих ғылымдарының докторы, профессор,
Самат ӨТЕНИЯЗОВ,
тарих ғылымдарының кандидаты, профессор
