Бірер күн бұрын Ресейдің стратегиялық бомбалаушы ұшақтарын істен шығарған украиндардың әрекетін біреулер «Перл-Харбор оқиғасына» теңеп жатыр. Ресейлік тарап бұл туралы жақ ашпай отырған кезде, «The Economic Times» басылымы 2 маусым күні «When Russia stole Kazakhstan’s 40 bombers – and got Ukraine’s in a gas debt deal» (Ресей Қазақстанның 40 бомбалаушы ұшағын ұрлап алған, Украинаның бомбалаушы ұшақтарын газдың қарызына айырбастап алған) деген тақырыпта мақала жариялап, тағы бір жаңалықтың шетін шығарғандай болды. Төменде мақаланың негізгі мазмұнын аударып жариялауды жөн көрдік.
Украинаның жақында ресейлік әуе базаларына жасаған соққылары Ресейдің ұзақ қашықтыққа ұшатын бомбалаушы ұшақтарының пайда болуына назарымызды бұрды. Украинаға жасалған шабуылдарда қолданылған бұл Ту-95МС бомбалаушы ұшақтарының көпшілігі Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін 1990 жылдардың басында Қазақстаннан алынған делінеді. Ресей бұл ұшақтарды своптар мен қайтарымсыз аударымдар арқылы тыныш қайтарып алды, бұл посткеңестік оппортунизмді атап өтіп, бүгінгі қақтығысқа әсер етті.
Ресейдің әуе күштеріне үлкен соққы ретінде Украина жақында Ресей аумағына ішкерілей енді. Соның ішінде Арктика, Сібір және Қиыр Шығыстағы базаларды, Украина шекарасынан 7000 шақырымнан астам жерде орналасқан нысандарға қарата ұшқышсыз ұшақтармен және зымырандық соққылар жасау арқылы 40-тан астам ресейлік әскери ұшақты зақымдады немесе жойды деп мәлімдеді. Соққыға ұшыраған ұшақтардың арасында зымырандық шабуылдарды басқару және ұрыс алаңындағы барлауды үйлестіру үшін қолданылатын Ту-95, Ту-22М бомбалаушы ұшақтары және А-50 ерте хабарлау ұшағы сияқты стратегиялық активтер болған.
Украина қауіпсіздік қызметі бұл соққылар Ресейге 7 миллиард долларға дейін шығын келтіруі мүмкін деп есептейді. Адамды таңғалдыратыны, бұл бомбалаушы ұшақтардың көпшілігі, әсіресе Ту-95МС үлгілері ешқашан посткеңестік Ресейде жасалмаған, негізінде 1990 жылдардың басында Қазақстаннан ұрланған деген болжам бар.
Бұған дейін «united24media» хабарлағандай, Кеңес Одағы 1991 жылы ыдыраған кезде оның орасан зор әскери арсеналы жаңа тәуелсіз мемлекеттер аумағына шашырай орналастырылған еді. Қазақстан әлемдегі ең үлкен Ту-95МС стратегиялық бомбалаушы ұшақтарының флотын мұрагерлік етті – барлығы 40, оның ішінде 27 алыс қашықтыққа ұшатын қанатты зымырандар МС-16 және 13 МС-6 болған.
Ол кезде Ресейдің Ту-95МС флоты кішірек болды – бар болғаны 22-ден 27-ге дейін ұшақ болды және өндіріс желісі жабылды. Соңғы Ту-95МС бомбалаушы ұшағы 1992 жылдың басында конвейерден шығып кетті.
Осы мүмкіндікті пайдаланып, Ресей Қазақстанның тәжірибесіздігі мен кеңестік дәуірдегі әскери ынтымақтастығын көлденең тартып, жоғарыда аталған ұшақтарды ресми рұқсатсыз өздері иемденіп алды.
1992 жылдың басында ресейлік және қазақстандық бомбалаушы ұшақтардың экипаждары бірлескен жаттығуларды жалғастырды. Сондай кезеңдердің бірінде Қиыр Шығыстағы Ресей базаларына Қазақстаннан ұшып барған Ту-95МС бомбалаушы ұшақтары кері қайтпай қалған. Орыстар оның орнына ескі Ту-95К үлгілерін қайтарды немесе кейбір жағдайларда ештеңе жібермеді.
Әдейі айырбас арқылы жасалды ма, әлде қазақстандық бомбалаушы ұшақтарды қайтарудан бас тартты ма, Мәскеу бұрын өздерінде болмаған ондаған стратегиялық ұшақтарға ие болып шыға келді. Ресейлік дереккөздер 1992 жылдың басында тек 16-18 Ту-95МС ұшағы алынғанын мәлімдегенімен, қалғандары туралы нақты жазбалар жоқ, бұл олардың қаншасының Ресей флотына үнсіз сіңіп кеткені туралы сұрақтарды тудырады.
Посткеңестік кезеңнен кейінгі тағы бір бұрылыста Украина өздері мұрагерлік етіп отырған бомбалаушы флотының бір бөлігін Ресейге саудалауды аяқтады. 1999 жылы Украина Мәскеуге бомбалаушы ұшақтар мен қанатты зымырандарды беру арқылы орыстардан алып келген газдың қарызын өтеу туралы келісімге келді.
Ол кезде Украина стратегиялық қарулардың қомақты арсеналына ие еді. Бірақ оларды ұстап отыруға немесе жанармаймен қамтамасыз етіп отыруға қаражаты жетіспеді. Ресей, керісінше, өзінің стратегиялық күштері үшін бұл ұзақ қашықтыққа арналған платформаларды қайтарып алудың маңыздылығын жоспарлаған еді.
Ресейдің қазіргі ұзақ қашықтыққа ұшатын бомбалаушы ұшақтары – Украинаның инфрақұрылымына тұрақты түрде соққы беру үшін пайдаланылады – өзінің өмір сүруіне жаңа өндіріс немесе қару-жарақ келісімдері емес, посткеңестік оппортунизм, алдау және тыныш келісімдерге иек артқан. Қазақстан өздері жоғалтқан Ту-95МС бомбалаушы ұшақтары үшін ешқандай жауапкершілік пен өтемақы алған емес, ал олардың орнына қайтарылған ескі модельдердің тағдыры белгісіз күйінде қалып отыр.
PS: Бұл Қазақстан үшін күрмеуі қиын тақырыптардың бірі есептеледі. Өзге одақтас республикалар бірінен соң бірі тәуелсіздіктерін жариялап жатқан тұста, Мәскеудің етегіне тас кенеше жабысып алған Назарбаев бастаған саяси элита, Ресейдің өзі Кеңес одағының ыдырағандығын жариялап, өз алдарына ту тіккеннен кейін барып амалсыздан тәуелсіздік жариялағаны белгілі. Тарихты ешқашан бұрмалай алмаймыз. Сол тұста жоғалтқанымыз көп болғаны рас. Қазақстан аумағында әлемдегі ең үлкен ядролық қарулардың қоры болған еді... Сонан бері 34 жыл өтсе де қазақ елі Ресейге әлі де жем болып келе жатыр. Қазақстанның қарулы күштері 1992 жылы 7 мамырда құрылса, әуе қорғаныс күштері 1998 жылы маусымда құрылды. Кеңес одағынан мұраға қалған қарулар мен стратегиялық маңызды нысандардың қаншасының қызығын Ресей көргенін әлі күнге түгендеген ешкім жоқ. Жоғарыда аталған ұшақтар да соның кішкентай ғана бір бөлігі шығар, кім білсін? Егер мұның жауабын білетін адам болса, Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев, Қазақстанның алғашқы премьер-министрлері Сергей Терещенко, Әкежан Қажыгелдиндермен қатар алғашқы Қорғаныс министрлері болған Сағадат Нұрмағамбетов, Әлібек Қасымов сынды тұлғаларды зерттеу керек шығар... Өкінішке қарай, олардың кейбіреулері өмірден өткен. Көзі тірілері ешқандай жауапкершілікті мойындарына алмасы анық.
